درس بيست و سوم

نقش «نيت» در تعالى و سقوط انسان

نماز از سه نگاه

بخشى از بحث‌ها و مسايل مربوط به نماز، مباحث و مسايل فقهى نماز است. اين عمل به ظاهر ساده كه چند دقيقه كوتاه بيشتر طول نمى‌كشد صدها حكم و مسأله فقهى دارد. در اولين گام، جدى گرفتن اين احكام، آموختن آنها و رعايت دقيق و كاملشان اهميت دارد.

دو دسته ديگر از مباحث پيرامون نماز وجود دارد كه آنچه مناسب است از آنها بحث كنيم همين دو دسته است. يك دسته، بحث‌هايى است كه در مورد عبادات به طور كلى وجود دارد و نماز نيز چون عبادت است مشمول آن بحث‌ها مى‌گردد. دسته ديگر، بحث‌هايى است كه در خصوص اين عبادت، يعنى نماز و اجزاى آن مطرح است.

اهميت «نيت» در نماز و ساير عبادات

يكى از مسايل بسيار مهم در عبادات، مسأله «نيت» است. «نيت» روح هر عبادتى محسوب مى‌شود و ارزش عبادت، ارتباط تام و تمام به نيت انسان دارد. ما در كارهاى عادى و روزمره زندگى خودمان نيز براى نيت ارزش زيادى

قايليم و به كارهايى ارزش و بها مى‌دهيم كه نيت صحيحى پشت آنها باشد. فرض كنيد دوستى به هنگام احوال‌پرسى با شما، الفاظى از قبيل: «فدايت شوم، دوستت دارم، قربانت شوم، دل تنگت بودم و...» را به كار ببرد. اگر شما بدانيد اين حرف‌ها واقعاً از روى محبت و صميميت اظهار مى‌شود، براى شما بسيار ارزش‌مند است و متقابلا محبت و ارادت شما به او زياد مى‌شود. اما اگر بدانيد اين حرف‌ها را به منظور فريب دادن شما مى‌زند و هيچ ارزشى براى اين اظهار ارادت ظاهرى او قايل نمى‌شويد، بلكه انزجار شما از او بيشتر مى‌شود. عقلا براى ارزش‌يابى برخى از كارها به ظاهر آن نگاه نمى‌كنند، بلكه دقت مى‌كنند كه با چه نيتى انجام شده است.

نماز مى‌تواند منشأ ترقى انسان به مدارج و مراتبى شود كه حتى تصور آن براى ما مشكل است. بسيارى از اولياى الهى در اثر نماز به مقاماتى رسيده‌اند كه ما حتى از درك و تصور آن عاجزيم.

از سوى ديگر، همين نمازى كه معراج است، مى‌تواند انسان را به قعر جهنّم بفرستد! اين دو اثر متناقض از يك عمل واحد، مربوط به دو نيت مختلف مى‌شود. يك نيت باعث مى‌شود نماز، انسان را در ملكوت بالا ببرد، اما همين نماز با نيتى ديگر، انسان را در جهنم سقوط مى‌دهد.

اين‌چنين است كه نيت تا اين حد مى‌تواند ارزش عمل را تحت تأثير قرار دهد. از اين رو معيار ارزش‌گذارى كارهاى عبادى و روح عبادت، «نيت» است.مهم اين است كه عبادت را به چه «انگيزه‌اى» انجام مى‌دهيم.

ريا، فاسدكننده نماز

برخى انگيزه‌ها و نيت‌ها هم‌چون ريا و عجب، عبادت را به طور كلى فاسد و

باطل مى‌كنند و نه تنها باعث مى‌شوند آن عبادت هيچ اثر مثبتى نداشته باشد، كه موجب سقوط انسان نيز مى‌شوند. «ريا» يكى از مهم‌ترين و رايج‌ترين موانع تأثير اعمال عبادى است. «ريا» يعنى خودنمايى و خود را به ديگران نشان دادن؛ يعنى انسان عمل را به اين انگيزه انجام دهد كه ديگران ببينند و تعريف و تمجيد كنند و او از تعريف و تمجيد ديگران لذت ببرد و خوشحال شود.

قرآن كريم در خصوص رياى در نماز دو آيه دارد. در يك جا مى‌فرمايد: فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ. الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ. الَّذِينَ هُمْ يُراؤُن؛(1) پس واى بر نمازگزارانى كه از نمازشان غافلند؛ آنان كه ريا مى‌كنند. در آيه‌اى ديگر، رياى در نماز را علامت «نفاق» معرفى مى‌كند: إِنَّ الْمُنافِقِينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى يُراؤُنَ النّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلاّ قَلِيلا؛(2) منافقان با خدا نيرنگ مى‌كنند، و حال آن‌كه او با آنان نيرنگ خواهد كرد؛ و چون به نماز ايستند با كسالت برخيزند. با مردم ريا مى‌كنند و خدا را جز اندكى ياد نمى‌كنند.

منافق كسى است كه به ظاهر، دين را انكار نمى‌كند، بلكه تظاهر به اسلام مى‌كند و مى‌گويد دين را قبول دارم، ولى در دل هيچ اعتقادى به آن ندارد. منافقان در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى جلب نظر مردم به مسجد مى‌آمدند و نماز هم مى‌خواندند. قرآن مى‌فرمايد نماز اينان به واسطه نفاقشان و اين‌كه در دل اعتقادى به آن ندارند، با نشاط نيست، بلكه با كسالت و بى‌حالى است: آنان اگر نماز مى‌خوانند تنها براى اين است كه به مردم نشان دهند ما نمازخوان هستيم. اين نماز نه تنها براى آنان فايده‌اى ندارد كه عذابشان را بيشتر مى‌كند.

1. ماعون (107)، 4 ـ 6.

2. نساء (4)، 142.

قرآن كريم به رياى در انفاق و زكات و رياى در جهاد نيز اشاره كرده است. در مورد ريا در پرداخت زكات مى‌فرمايد: الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النّاسِ وَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ...؛(1) كسانى كه اموالشان را براى نشان دادن به مردم انفاق مى‌كنند، و به خدا و روز بازپسين ايمان ندارند... .در مورد رياى در جهاد نيز مى‌فرمايد: وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النّاس؛(2) و مانند كسانى مباشيد كه از خانه‌هايشان با حالت سرمستى و براى نشان دادن به مردم خارج شدند.

هر عبادتى را كه انسان به قصد خودنمايى و نشان دادن به مردم انجام دهد، آن عبادت، ريايى است.

نقطه مقابل ريا «اخلاص» است. اخلاص اين است كه انسان عمل را فقط به قصد انجام فرمان الهى و جلب رضايت خداوند انجام دهد و غير از اين هيچ قصد و نيت ديگرى همراه عملش نباشد. البته ممكن است عملش در حضور ديگران باشد، اما قصدش اين نيست كه آنها ببينند. اگر انسان قصد خود را خالص كند و عمل را فقط براى خدا انجام دهد، در برخى موارد حتى انجام دادن آن در حضور ديگران، امرى مستحب و خود عبادتى ديگر است.

در روايتى آمده كه، خدا دوست دارد وقتى كسى انفاق مى‌كند به گونه‌اى باشد كه اگر با دست راستش انفاق مى‌كند دست چپش از اين امر با خبر نشود! اين‌گونه روايات براى تأكيد بر نهايت استتار و پنهان كارى در انفاق است. اما با اين‌حال، گاهى هست كه انفاق علنى مطلوب است. از اين‌رو قرآن و روايات، هم به انفاق مخفيانه و سرّى و هم به انفاق علنى و آشكار دستور داده‌اند.

1. نساء (4)، 38.

2. انفال (8)، 47.

انفاق علنى به جهت تبليغ و ترويج اين كار نيك انجام مى‌گيرد؛ يعنى ما براى آن كه ديگران هم از ما الگو بگيرند و به اين كار خير تشويق شوند، انفاق را در پيش چشم ديگران انجام مى‌دهيم. البته در چنين مواردى انسان بايد بسيار مراقب باشد كه ريا و خودنمايى در عملش راه پيدا نكند.

نيت، شمشيرى دولبه

مسأله «نيت» در عبادت بسيار مهم است، به طورى كه گاهى يك نماز پنج دقيقه‌اى فردى را بهشتى مى‌كند و ديگرى را جهنمى.

از اين رو ما در اين مسأله بايد بسيار حساس باشيم و كاملا دقت كنيم. نكند عمرى بر اين تصور باشيم و دلمان خوش باشد كه نمازهاى خوبى خوانده‌ايم، اما حساب را مى‌رسند، بگويند، اين نمازها را براى مردم و فلان كس و فلان كس خوانده‌ايد، مزدش را از همان‌ها بگيريد! اعمالى كه ما انجام مى‌دهيم بايد از چند پست بازرسى رد شود تا به درجه قبولى نايل گردد. موضوع نيت صحيح در عبادت بسيار مهم است و امرى است كه از مو باريك‌تر است و اگر انسان دقت و وسواس كافى به خرج ندهد بيم آن مى‌رود كه گرفتار «ريا» گردد.

اهميت و نقش نيت در اعمال ما تا بدان حد است كه ما مى‌توانيم به جز عبادات اصطلاحى، از طريق نيت، كارى كنيم كه تمام اعمالمان عبادت باشد! حتى كارهايى از قبيل: خوردن، آشاميدن، خوابيدن، استراحت كردن و لذت حلال بردن نيز مى‌تواند طورى واقع شود كه عبادت به حساب آيد! اين در صورتى است كه انسان در همه افعال خود «رضايت خداوند» را مد نظر داشته باشد.