درس بيست و چهارم

ريــا

نيت، شرط صحت عبادت

نيت شرط صحت عمل است و از اين‌رو در صورت صحيح نبودن نيت، آن عمل باطل مى‌شود. عبادات ديگرى غير از نماز هم وجود دارند كه آنها نيز متقّوم به نيت هستند و اگر به نيت «ريا» انجام گيرند باطل مى‌شوند.

كارهايى را كه به صورت عبادت انجام مى‌شود و قصد قربت در آنها لحاظ گرديده، مى‌توان به دو دسته كلى تقسيم كرد: يك دسته آنها كه ماهيت و عنوان اصلى آنها چيزى غير از عرض بندگى به پيشگاه خداوند نيست و هيچ وجه ديگرى در آنها لحاظ نشده است؛ مثل نماز، روزه و حج. دسته دوم اعمالى كه قصد و غرض اصلى در آنها عرض بندگى به پيشگاه خداوند نيست، اما در عين حال قصد قربت در آنها شرط شده است؛ مثلا غرض اصلى در دادن و تشريع زكات، كمك به فقرا و ساير مصارفى است كه براى زكات تعيين گرديده، اما قصد قربت هم در انجام آن لحاظ شده است.

در مواردى كه خود ماهيت كار، عرض بندگى به پيشگاه خدا است، عمل بايد خالص به قصد قربت انجام گيرد و هيچ قصد و نيت ديگرى در آن دخيل نباشد. اگر كسى كه نماز مى‌خواند، هم براى امتثال امر الهى باشد و هم براى

«ريا» و اين‌كه مردم از او تعريف كنند، نه تنها نماز باطل است و ثوابى ندارد، بلكه گناه هم كرده است. اما مواردى مثل انفاق كه ماهيت عمل، عرض بندگى نيست، اگر به قصد قربت انجام ندهد ظاهراً اثرش فقط در اين حد است كه آن عمل نفعى برايش نخواهد داشت، ولى عذاب و عقابى در پى ندارد.

ريا و نشانه‌هاى آن

به هر حال اگر بخواهيم كارى به صورت «عبادت» واقع شود حتماً بايد با نيت خالص و به قصد قربت انجام گيرد.

در حديثى قدسى اين‌گونه آمده است: اَنَا خَيْرُ شَريك فَمَنْ عَمِلَ لى وَلِغَيْرى فَهُوَ لِمَنْ عَمِلَ لَهُ غَيْرى.(1) كسانى كه در كارى مشاركت مى‌كنند هر كدام سهمى معيّن از سود و درآمد حاصل از آن مى‌برند. خداى متعال مى‌فرمايد، من بهترين شريك هستم؛ چرا كه از تمامى سهم خودم هرچه هم زياد باشد صرف نظر مى‌كنم و آن را به شريكم مى‌دهم. اگر شما نمازى خوانديد كه 99 درصد آن براى من و فقط يك درصدش براى مردم بود، من از 99 درصد سهم خودم صرف نظر مى‌كنم و آن را به مردم مى‌دهم؛ همه نماز شما از آنِ مردم باشد! هر عبادتى كه اندك سهمى براى غير خدا در آن باشد به همين سرنوشت دچار مى‌شود و خداوند همه آن را رد خواهد كرد.

براى تشخيص اين‌كه در انجام عملى، نيت انسان خالص بوده است يا نه، نشانه‌هايى هست كه اگر انسان در آنها دقت كند كاملا براى خودش معلوم مى‌شود كه آيا نيتش خالص بوده يا خير. اگر كسى مثلا بيمارستانى ساخته، بايد ببيند اگر به جاى اسم او، اسم ديگرى را بر سر در بيمارستان بنويسند

1. اصول كافى، ج 2، ص 259.

برايش اهميت دارد و ناراحت مى‌شود يا نه؟ اگر كار براى خدا باشد، نبايد براى او هيچ تفاوتى داشته باشد كه اسم او را بنويسند يا ننويسند؛ اگر مى‌بيند تفاوت دارد، نشانه آن است كه عملش خالص نبوده است، گاهى ريايى بودن عمل حتى بر خود انسان مخفى است و خودش هم خيال مى‌كند عملش خالص است، در حالى كه در واقع اين‌گونه نيست. اگر نمازى را در مسجد و در حضور ديگران خوانديد، ببينيد اگر ديگران هم نبودند و خودتان تنها در مسجد بوديد همين‌طور نماز مى‌خوانديد؟ اگر پاسخ منفى است، بدانيد ريا در نمازتان راه پيدا كرده است. اگر تاريك بود و ديگران نمى‌توانستند حالت ايستادن و چهره و ساير حركات شما را در حين نماز ببينند آيا همين‌گونه كه الآن چراغ روشن است و ديگران حركات شما را مى‌بينند رفتار مى‌كرديد؟ اگر پاسخ منفى است نشانه ريايى بودن عمل است. اگر هميشه در جايى معيّن از مسجد نماز مى‌خوانده‌ايد، آيا چنانچه روزى نتوانيد در آن مكان مشخص نماز بخوانيد ناراحت نمى‌شويد؟ اگر ناراحت مى‌شويد، نشانه اين است كه عمل خالص نيست، بلكه «كجا» بودن عمل هم در كار شما تأثير دارد!

رياى ناپيدا

عبادت اگر خالص باشد آن‌چنان ارزش‌مند مى‌شود كه حتى گاهى فرشتگان نيز نمى‌توانند قيمت آن را تعيين كنند و فقط خود خداى متعال مى‌تواند آن را ارزش گذارى كند. اما اگر نيت عمل خالص نباشد، مانند جنس بدلى خواهد بود كه ارزشى ندارد، يا مانند غذاى مسموم مى‌شود كه نه تنها ارزشى ندارد، كه كشنده و مضر نيز هست.

از اين رو بايد علاوه بر اين‌كه به ظاهر عبادت توجه مى‌كنيم كه به درستى

انجام گيرد، بايد به «نيت» خود نيز توجه داشته باشيم تا نكند خداى ناكرده پس از سال‌ها عبادت بفهميم قصدمان خالص نبوده و يك عمر عبادتمان هيچ ثمرى برايمان ندارد.

روايتى، نقل شده كه پس از آن‌كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) «ريا» را نوعى «شرك» مى‌دانند، مى‌فرمايند: اِنَّ الشِّرْكَ اَخْفى مِنْ دَبيبِ النَّمْلِ عَلى صَفاة سَوْداء فِى لَيْلَة ظَلْماء؛(1) همانا شرك مخفى‌تر است از حركت مورچه‌اى بر سنگى صاف و سياه در دل شبى تاريك. ريا هم كه نوعى شرك است، مى‌تواند اين‌چنين ناپيدا و نامحسوس باشد. البته شرك، مصاديق و مراتب مختلفى دارد و انسان بايد از خداى متعال بخواهد و خود نيز سعى كند، عباداتش به دور از هرگونه شرك و ريا و داخل كردن غير خدا انجام شود.

آنچه در پيشگاه خدا اهميت دارد، خلوص و پاكى است. خدا دوست دارد بندگانش با او رو راست باشند و وقتى با خدا معامله مى‌كنند بى‌غل و غش باشد. خدا فقط كارى را قبول مى‌كند كه صد در صد براى او باشد. خدا به حجم كار و بزرگى و كوچكى ظاهر آن نگاه نمى‌كند، آنچه براى خدا مهم است نيتى است كه در پشت آن عمل وجود دارد. روح عمل نيت است. ما بايد معرفت و محبت خود را به خدا به حدى برسانيم كه خود به خود از آن، پاكى و خلوص برخيزد.

1. وسايل الشيعه، ج 16، ص 254.