بخش نخست

سفارش امام باقر علیه السلام به جابربن‌يزيد جعفي

وصيته علیه السلام  لجابر‌بن‌يزيد الجعفي‏

1. رُوِيَ عَنْهُ علیه السلام  أَنَّهُ قَالَ لَه:‏ يَا جَابِرُ، اغْتَنِمْ مِنْ أَهْلِ زَمَانِكَ خَمْساً: إِنْ حَضَرْتَ لَمْ تُعْرَفْ؛ وَ‌إِنْ غِبْتَ لَمْ تُفْتَقَدْ؛ وَ‌إِنْ شَهِدْتَ لَمْ تُشَاوَرْ؛ وَ‌إِنْ قُلْتَ لَمْ يُقْبَلْ قَوْلُكَ؛ وَ‌إِنْ خَطَبْتَ لَمْ تُزَوَّج.

وَأُوصِيكَ بِخَمْسٍ: إِنْ ظُلِمْتَ فَلَا تَظْلِمْ؛ وَإِنْ خَانُوكَ فَلَا تَخُنْ؛ وَإِنْ كُذِّبْتَ فَلَا تَغْضَبْ؛ وَإِنْ مُدِحْتَ فَلَا تَفْرَحْ؛ وَإِنْ ذُمِمْتَ فَلَا تَجْزَعْ. وَفَكِّرْ فِيمَا قِيلَ فِيكَ، فَإِنْ عَرَفْتَ مِنْ نَفْسِكَ مَا قِيلَ فِيكَ، فَسُقُوطُكَ مِنْ عَيْنِ اللَّهِ جَلَّ وَعَزَّ عِنْدَ غَضَبِكَ مِنَ الْحَقِّ أَعْظَمُ عَلَيْكَ مُصِيبَةً مِمَّا خِفْتَ مِنْ سُقُوطِكَ مِنْ أَعْيُنِ النَّاسِ، وَإِنْ كُنْتَ عَلَى خِلَافِ مَا قِيلَ فِيكَ فَثَوَابٌ اكْتَسَبْتَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَتْعَبَ بَدَنُكَ؛

2. وَاعْلَمْ بِأَنَّكَ لَا تَكُونُ لَنَا وَلِيّاً حَتَّى لَوِ اجْتَمَعَ عَلَيْكَ أَهْلُ مِصْرِكَ وَقَالُوا إِنَّكَ رَجُلُ سَوْءٍ لَمْ يَحْزُنْكَ ذَلِكَ، وَلَوْ قَالُوا إِنَّكَ رَجُلٌ صَالِحٌ لَمْ يَسُرَّكَ ذَلِكَ وَلَكِنِ اعْرِضْ نَفْسَكَ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ فَإِنْ كُنْتَ سَالِكاً سَبِيلَهُ زَاهِداً فِي تَزْهِيدِهِ رَاغِباً فِي تَرْغِيبِهِ خَائِفاً مِنْ تَخْوِيفِهِ فَاثْبُتْ وَأَبْشِرْ فَإِنَّهُ لَا يَضُرُّكَ مَا قِيلَ فِيكَ، وَإِنْ كُنْتَ مُبَايِناً لِلْقُرْآنِ فَمَا ذَا الَّذِي يَغُرُّكَ مِنْ نَفْسِكَ؛

3. إِنَّ الْمُؤْمِنَ مَعْنِيٌّ بِمُجَاهَدَةِ نَفْسِهِ لِيَغْلِبَهَا عَلَى هَوَاهَا، فَمَرَّةً يُقِيمُ أَوَدَهَا وَيُخَالِفُ هَوَاهَا فِي مَحَبَّةِ اللَّهِ، وَمَرَّةً تَصْرَعُهُ نَفْسُهُ فَيَتَّبِعُ هَوَاهَا فَيَنْعَشُهُ اللَّهُ‏ فَيَنْتَعِشُ وَيُقِيلُ اللَّهُ عَثْرَتَهُ فَيَتَذَكَّرُ وَيَفْزَعُ إِلَى التَّوْبَةِ وَالْمَخَافَةِ، فَيَزْدَادُ بَصِيرَةً وَمَعْرِفَةً لِمَا زِيدَ فِيهِ مِنَ الْخَوْفِ. وَذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ‏».

4. يَا جَابِر اسْتَكْثِرْ لِنَفْسِكَ مِنَ اللَّهِ قَلِيلَ الرِّزْقِ تَخَلُّصاً إِلَى الشُّكْرِ، وَاسْتَقْلِلْ مِنْ

نَفْسِكَ كَثِيرَ الطَّاعَةِ لِلَّهِ إِزْرَاءً عَلَى النَّفْسِ‏ وَتَعَرُّضاً لِلْعَفْوِ، وَ‌ادْفَعْ عَنْ نَفْسِكَ حَاضِرَ الشَّرِّ بِحَاضِرِ الْعِلْمِ، وَ‌اسْتَعْمِلْ حَاضِرَ الْعِلْمِ بِخَالِصِ الْعَمَلِ، وَتَحَرَّزْ فِي خَالِصِ الْعَمَلِ مِنْ عَظِيمِ الْغَفْلَةِ بِشِدَّةِ التَّيَقُّظِ، وَاسْتَجْلِبْ شِدَّةَ التَّيَقُّظِ بِصِدْقِ الْخَوْفِ؛

5. وَاحْذَرْ حَفِيَّ التَّزَيُّنِ بِحَاضِرِ الْحَيَاةِ، وَتَوَقَّ مُجَازَفَةَ الْهَوَى بِدَلَالَةِ الْعَقْلِ،‏ وَقِفْ عِنْدَ غَلَبَةِ الْهَوَى بِاسْتِرْشَادِ الْعِلْمِ، وَاسْتَبْقِ خَالِصَ الْأَعْمَالِ لِيَوْمِ الْجَزَاءِ، وَانْزِلْ سَاحَةَ الْقَنَاعَةِ بِاتِّقَاءِ الْحِرْصِ، وَادْفَعْ عَظِيمَ الْحِرْصِ‏ بِإِيثَارِ الْقَنَاعَةِ، وَاسْتَجْلِبْ حَلَاوَةَ الزَّهَادَةِ بِقَصْرِ الْأَمَلِ، وَاقْطَعْ أَسْبَابَ الطَّمَعِ بِبَرْدِ الْيَأْسِ؛

6. وَسُدَّ سَبِيلَ الْعُجْبِ بِمَعْرِفَةِ النَّفْسِ، وَتَخَلَّصْ إِلَى رَاحَةِ النَّفْسِ بِصِحَّةِ التَّفْوِيضِ، وَاطْلُبْ رَاحَةَ الْبَدَنِ بِإِجْمَامِ الْقَلْبِ‏، وَتَخَلَّصْ إِلَى إِجْمَامِ الْقَلْبِ بِقِلَّةِ الْخَطَإِ، وَتَعَرَّضْ لِرِقَّةِ الْقَلْبِ بِكَثْرَةِ الذِّكْرِ فِي الْخَلَوَاتِ، وَاسْتَجْلِبْ نُورَ الْقَلْبِ بِدَوَامِ الْحُزْنِ، وَتَحَرَّزْ مِنْ إِبْلِيسَ بِالْخَوْفِ الصَّادِقِ. وَإِيَّاكَ وَالرَّجَاءَ الْكَاذِبَ فَإِنَّهُ يُوقِعُكَ فِي الْخَوْفِ الصَّادِقِ؛

7. وَتَزَيَّنْ لِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِالصِّدْقِ فِي الْأَعْمَالِ، وَتَحَبَّبْ إِلَيْهِ بِتَعْجِيلِ الِانْتِقَالِ، وَإِيَّاكَ وَالتَّسْوِيفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ يَغْرَقُ فِيهِ الْهَلْكَى، وَإِيَّاكَ وَالْغَفْلَةَ فَفِيهَا تَكُونُ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ، وَإِيَّاكَ وَالتَّوَانِيَ فِيمَا لَا عُذْرَ لَكَ فِيهِ فَإِلَيْهِ يَلْجَأُ النَّادِمُونَ، وَاسْتَرْجِعْ سَالِفَ الذُّنُوبِ بِشِدَّةِ النَّدَمِ وَكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ، وَتَعَرَّضْ‏ لِلرَّحْمَةِ وَعَفْوِ اللَّهِ بِحُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ، وَاسْتَعِنْ عَلَى حُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ بِخَالِصِ الدُّعَاءِ وَالْمُنَاجَاةِ فِي الظُّلَمِ؛

8. وَتَخَلَّصْ إِلَى عَظِيمِ الشُّكْرِ بِاسْتِكْثَارِ قَلِيلِ الرِّزْقِ وَاسْتِقْلَالِ كَثِيرِ الطَّاعَةِ، وَاسْتَجْلِبْ زِيَادَةَ النِّعَمِ بِعَظِيمِ الشُّكْرِ، وَتَوَسَّلْ إِلَى عَظِيمِ الشُّكْرِ بِخَوْفِ زَوَالِ النِّعَمِ، وَاطْلُبْ بَقَاءَ الْعِزِّ بِإِمَاتَةِ الطَّمَعِ، وَادْفَعْ ذُلَّ الطَّمَعِ بِعِزِّ الْيَأْسِ، وَاسْتَجْلِبْ عِزَّ الْيَأْسِ بِبُعْدِ الْهِمَّةِ. وَتَزَوَّدْ مِنَ الدُّنْيَا بِقَصْرِ الْأَمَلِ، وَبَادِرْ بِانْتِهَازِ الْبُغْيَةِ عِنْدَ إِمْكَانِ الْفُرْصَةِ، وَلَا إِمْكَانَ كَالْأَيَّامِ الْخَالِيَةِ مَعَ صِحَّةِ الْأَبْدَانِ. وَإِيَّاكَ وَالثِّقَةَ بِغَيْرِ الْمَأْمُونِ فَإِنَّ لِلشَّرِّ ضَرَاوَةً كَضَرَاوَةِ الْغِذَاءِ؛

9. وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا عِلْمَ كَطَلَبِ السَّلَامَةِ، وَلَا سَلَامَةَ كَسَلَامَةِ الْقَلْبِ، وَلَا عَقَلَ كَمُخَالَفَةِ الْهَوَى، وَلَا خَوْفَ كَخَوْفٍ حَاجِزٍ، وَلَا رَجَاءَ كَرَجَاءٍ مُعِينٍ. وَلَا فَقْرَ كَفَقْرِ الْقَلْبِ، وَلَا غِنَى كَغِنَى النَّفْسِ، وَلَا قُوَّةَ كَغَلَبَةِ الْهَوَى، وَلَا نُورَ كَنُورِ الْيَقِينِ، وَلَا يَقِينَ كَاسْتِصْغَارِكَ الدُّنْيَا. وَلَا مَعْرِفَةَ كَمَعْرِفَتِكَ بِنَفْسِكَ، وَلَا نِعْمَةَ كَالْعَافِيَةِ، وَلَا عَافِيَةَ كَمُسَاعَدَةِ التَّوْفِيقِ، وَلَا شَرَفَ كَبُعْدِ الْهِمَّةِ، وَلَا زُهْدَ كَقَصْرِ الْأَمَلِ، وَلَا حِرْصَ كَالْمُنَافَسَةِ فِي الدَّرَجَاتِ‏، وَلَا عَدْلَ كَالْإِنْصَافِ، وَلَا تَعَدِّيَ

كَالْجَوْرِ، وَلَا جَوْرَ كَمُوَافَقَةِ الْهَوَى، وَلَا طَاعَةَ كَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ، وَلَا خَوْفَ كَالْحُزْنِ، وَلَا مُصِيبَةَ كَعَدَمِ الْعَقْلِ، وَلَا عَدَمَ عَقْلٍ كَقِلَّةِ الْيَقِينِ، وَلَا قِلَّةَ يَقِينٍ كَفَقْدِ الْخَوْفِ، وَلَا فَقْدَ خَوْفٍ كَقِلَّةِ الْحُزْنِ عَلَى فَقْدِ الْخَوْفِ، وَلَا مُصِيبَةَ كَاسْتِهَانَتِكَ بِالذَّنْبِ وَرِضَاكَ بِالْحَالَةِ الَّتِي أَنْتَ عَلَيْهَا وَلَا فَضِيلَةَ كَالْجِهَادِ، وَلَا جِهَادَ كَمُجَاهَدَةِ الْهَوَى، وَلَا قُوَّةَ كَرَدِّ الْغَضَبِ، وَلَا مَعْصِيَةَ كَحُبِّ الْبَقَاءِ، وَلَا ذُلَّ كَذُلِّ الطَّمَعِ. وَإِيَّاكَ وَالتَّفْرِيطَ عِنْدَ إِمْكَانِ الْفُرْصَةِ فَإِنَّهُ مَيْدَانٌ يَجْرِي لِأَهْلِهِ بِالْخُسْرَان‏.(1)

سفارش امام باقر علیه السلام  به جابر‌بن‌يزيد جعفى

1. از امام محمد باقر علیه السلام روايت شده است كه به جابر فرمود: اى‏ جابر، پنج رفتار را از مردم زمانت درباره خود غنيمت شمار: اگر حاضر باشى تو را نشناسند؛ اگر غايب باشى سراغت را نگيرند؛ اگر در مجلسی حاضر باشى‏ با تو مشورت نكنند؛ اگر حرفی بزنی نپذيرند؛ و اگر به خواستگاریِ زنى [از نوع خودشان] بروی، به ازدواجت در نياورند.

تو را به پنج رفتار [در برابر آنها] سفارش مى‏كنم: اگر به تو ظلم کردند ستم نكن؛ و اگر به تو خيانت كردند خيانت نكن؛ اگر تو را تكذيب كردند خشم نگیر؛ و اگر تو را ستودند شاد مشو؛ اگر تو را نكوهش كردند بى‏تابى نكن و به آنچه درباره تو گفته‌اند بينديش: اگر آنچه را درباره­ات گفته‏اند در خود یافتی، [بدان که] مصيبت افتادن تو از چشم خداى عزّ‌و‌جلّ، هنگام خشم‌گرفتنت از شنيدن حقيقت، بزرگ‌تر از آن است كه می‌ترسی از چشم مردم بيفتى، و اگر آن‌گونه که درباره‌ات گفته­اند نیستی، بدون رنج بدنی، ثوابى را به دست آورده­ای.

2. و بدان كه دوستدار ما نخواهی بود، مگر آنكه اگر تمام همشهريانت جمع شوند و بگويند تو مرد بدى هستى، ناراحت نشوی و [نیز] اگر بگويند تو مرد صالح و شایسته­اى هستى دلشاد نشوی؛ ولى خود را به کتاب خدا عَرضه کن: اگر رهروِ آن هستی و آنچه را نخواسته، نمى‏خواهى و به آنچه خواسته است، تمایل داری، و از آنچه بيم داده است،

1. الحسن‌بن‌علی‌بن‌الحسین‌بن‌شعبة الحرانی، تحف العقول، تصحیح علي‌اکبر غفاری، ص284ـ286 (متن کامل این روایت برای ساده‌تر‌شدن مقابله با ترجمه فارسی فقره‌بندی شده است).

مى‏ترسى، ثابت‌قدم باش و مژده‏ات باد كه آنچه درباره تو گفته شده است برایت زیان ندارد؛ [ولی] اگر از [راه] قرآن جدا هستى [دیگر] به چه چيز مى‏بالى و فریفته­ای؟

3. همانا مؤمن به جهاد با نفسش اهتمام می­ورزد تا بر تمایلات آن غلبه کند. گاه کجی آن را راست کرده، در مسیر دوستى خدا، با هوای نفس مخالفت می­ورزد، و گاه نفسْ او را زمین زده، از هوای نفس پيروى می­كند؛ [اما] خداي دستش را مي‌گيرد و به او نیرویی تازه می‌بخشد و او جانی دوباره می­گیرد. خدا از لغزش او می­گذرد تا به خود آید و به توبه و ترس [از خدا] پناه آورد؛ پس به سبب افزایش ترس از خداوند، بصیرت و معرفتش افزون شود؛ چنان‌که خداوند می‌فرمايد: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ؛(1) «پرهيزکاران هرگاه خيالى شيطانى عارضشان شود، ياد [خدا] كنند، و آن‏گاه ديده‏ور [صاحب بصیرت] گردند».

4. اى جابر، روزىِ اندکِ خداداد را بسيار شمار تا شکرگزارش باشی، و اطاعتِ بسيار خود را از خداوند کم شمار تا نفس خود را خوار داشته، خود را در معرض بخشش و عفو قرار دهی؛ و شرّ موجود را با دانشى كه داری از خود دور كن، و دانش موجود را با عمل خالص به‌کار گیر، و در عمل خالص به مدد بيداردلىِ کامل، از غفلتِ بزرگ دوری کن، و بيداردلىِ کامل را با صدق در ترس [از خدا] کسب کن.

5. و از [دل‌بستن و خرسندی] به زینت نهانىِ زندگی کنونی [(زندگی دنيوى)] برحذر باش، و با راهنمایی عقل از سرکشیِ هوا‌و‌هوس بپرهیز، و هنگام چيرگى هوا‌و‌هوس با طلب راهنمایی از دانشْ باز ايست؛ و کارهای خالصانه را برای روز جزا نگه دار. با پرهيز از حرص در آستان قناعت فرود آی، ‏و با قناعتْ حرصِ بسیار را [از خود] دور کن، و شيرينى زهدورزى را با كوتاه‌كردن آرزو به‌جانب خود بخوان، و موجبات طمع را با خُنكای ناامیدی [از احسان دیگران] قطع كن.

6. و راه خودبینی را با خودشناسی ببند، و با تفویض صحیح [همه امور به خدا] به آسايشِ دل دست ياب، و آسودگى تن را در آسايش دل جست‌وجو کن. با کاهشِ خطا آسودگىِ دل را به دست آور و با  بسیاریِ ياد خدا در خلوت خود را شايسته نرمیِ دل

1. اعراف (7)، 201.

ساز، و با اندوهِ پیوسته نور دل را کسب کن. با ترسی راستين از شيطان بپرهيز، و مبادا اميدى دروغين ببندی، كه گرفتار هراس واقعی می­شوی.

7. خود را برای خداى عز‌وجل به کردار درست بياراى، و با شتاب در انتقالْ خود را نزد او محبوب گردان. از تأخیر [در اطاعت خدا] بپرهیز؛ زيرا تسویف، دریایی است که هلاك‏شوندگان در آن غرق می­شوند، و مبادا غافل مانی که سنگ‌دلى به همراه دارد. نکند آنجا كه عذرى ندارى سستى كنى كه پشيمانان به آن [(سستی)] پناه می­برند. با پشيمانى کامل و آمرزش‌طلبيِ‏ بسيار از گناهان گذشته[ات] بازگرد و با بازگشتى شايسته [به درگاه خدا] خود را از رحمت و بخشش الهی برخوردار کن، و براى بازگشتِ شايسته، از دعاى خالصانه و مناجات در تاریکی­ها کمک بگیر.

8. با زياد‌انگاشتن روزىِ اندک و كم‌شمردن طاعتِ زیادْ سپاسگزارى بزرگ را به دست آور، و افزایش نعمت را با سپاس بزرگ به‌جانب خود خوان، و با ترس از زوال نعمت‌ها به سپاس بزرگ دست ياب [نائل شو]. با ازبین‌بردنِ طمع در خودْ پايدارى عزت را بجوی، و خوارى طمع را با عزت نااميدى [از خير ديگران] از خود دور ساز. عزت نااميدى را با همت بلند به‌جانب خود بخوان، و با كوتاه‌كردن آرزوها[ی دراز] از دنيا توشه‏ بردار، و در هر فرصتى برای دستیابی به مقصود بشتاب، و هيچ فرصتی همانند روزهاى فراغت و همراه با تندرستى نیست. مبادا به آنچه اطمينان ندارى اعتماد كنى؛ زيرا بدى ـ‌ همانند عادت به غذا‌ ـ اعتياد آور است.

9. و بدان كه همانا هيچ دانشى مانند طلب سلامت نيست، و هيچ سلامتى‌ مانند سلامت دل نیست، و هيچ خردمندى‏اى همانند مخالفت با خواهش نفس نيست و هیچ ترسى همانند ترسى نیست كه بازدارنده [از گناه] باشد. اميدى مانند اميدْ یاری­دهنده [خیر] نيست و فقرى مانند فقرِ دلْ نیست. هيچ بى‏نيازى‏اى چون بى‏نيازى نفس نيست و هیچ قدرتی مانند غلبه بر هوا[ی نفس] نیست. هيچ نورى مانند نور يقين نيست و هیچ یقینی چون کوچک‌شمردن دنیا نیست. هیچ شناختی مانند خودشناسی نیست. هيچ نعمتى چون عافيت نیست و هيچ عافيتى چون یاریِ توفيق نيست. هيچ شرافتى چون بلندهمتى وجود ندارد و هيچ زهدى مانند كوته‏آرزويى نيست. هیچ حرصى مانند رقابت بر سر مقام­ها[ی دنیوی] نیست و هیچ عدالتى به پای انصاف نمی­رسد. هيچ تجاوزى چون ستمگرى نیست و هيچ ستمى مانند موافقت با هواى نفس نيست.

هیچ اطاعتى مانند به‌جا‌آوردن واجبات نیست و هیچ ترسى مانند اندوه نيست. هيچ مصيبتى مانند بي­خردى نیست و هيچ كم‌خردى‏اى چونان كم‌يقينى نيست. هيچ كم‌يقينى‏اى مانند بي‌پروايي [از خدا] نيست و هیچ بي‌پروايي‌اي مانند این نیست که از پروانداشتنْ هراسی نداشته باشی! هيچ مصيبتى مانند سبک‌شمردن گناهت و دل‌خوش‌کردن به حال فعلی­ات نيست. هيچ فضيلتى به پای جهاد نمي‌رسد و هيچ جهادى مانند مبارزه با هواى نفس نيست. هیچ قدرتی مانند غلبه بر خشم نیست. هيچ گناهی مانند حب به بقا [در دنیا] نیست، و هیچ خواری‌اي مانند ذلتِ طمع نیست. مبادا هنگام امكان فرصت [برای کارهای خير] کوتاهی کنی؛ زيرا اين ميدان براى اهلش زيان به بار می­آورد.(1)

1. ترجمه از نگارنده.