خودشناسى براى خودسازى

رقعي، شوميز، 148 صفحه، چاپ اول 1377، چاپ بيستم 1396.

اين كتاب شريف به همت انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى(رحمه الله)، چاپ و منتشر شده است. قابل ذکر است که پيشتر اين اثر توسط انتشارات مؤسسه در راه حق چاپ و منتشر شده بود.

استاد در مقدمه كتاب فرموده اند:

موضوع بحث عبارت است از: «انسان از اين نظر كه موجودى است كمال‌پذير»، و هدف و فايده آن عبارت است از: «شناختن كمال حقيقى و راه رسيدن به آن»، و اسلوب آن عبارت است از: «بررسى بينش هاى درونى خويش براى بازشناختن خواست ها و كشش هايى كه در وجود ما براى كمال نهاده شده، و عواملى كه ما را در راه رسيدن به آن كمك مى كند و بررسى شرايطى كه مى توان از آنها براى اين منظور بهره بردارى كرد». براى اثبات مطالب مى كوشيم به دريافت هاى وجدانى و براهين ساده عقلى اكتفا كنيم، و با استفاده از روشن ترين و قطعى ترين معلومات، به كشف مجهولات نايل آييم، و در موارد لزوم به دليل هاى پيچيده عقلى و نقلى اشاره اى مى كنيم.

استاد پس از ذكر مقدمه و توضيح مفردات بحث، مراتب كمال و تقسيم آن به كمال حقيقى و نسبى را متذكر مى شوند. كمالى كه براى موجود، كمال نهايى به شمار آيد، «حقيقى»، و آن كه آلت و وسيله اى براى رسيدن به كمال بالاترى باشد، كمال نسبى براى آن موجود خواهد بود. ايشان در ادامه، عوامل و شرايط سير استكمالى به سوى كمال حقيقى را متذكر مى شوند. آن گاه به اين نكته مى رسند كه براى يافتن كمال، ابتدا مى بايد آن را شناخت؛ اما اين شناخت درباره كمال حقيقى انسان، با ابزار تجربه امكان پذير نيست. سپس به مناسبت ذكر يكى از دلايل نارسايى ابزار تجربى در شناخت كمال حقيقى انسان، به اين امر مى پردازند كه آراى فلاسفه نيز درباره چيستى اين كمال مختلف است؛ ليكن بررسى آراى آنان و بيان نقض و ابرام هايى كه در اين زمينه صورت داده اند با شيوه بحث اين كتاب ـ كه مبتنى است بر يافت هاى وجدانى و استدلال هاى ساده عقلانى ـ سازش ندارد. از اين رو پايه بحث را بر جهت يابى اميال فطرى براى رسيدن به كمال حقيقى مى نهند، و با بررسى ادراك و مراتب آن، قدرت و مظاهر آن، عشق و پرستش و لذت و كمال، نتيجه مى گيرند لذت حقيقى در گرو رسيدن به كمال حقيقى است، كه در آن مقام، بالاترين لذت از كامل ترين موجود به‌دست مى آيد. اين نقطه اوج اميال و غايت آمال است كه در آن اميال فطرى انسان به طور كامل ارضا مى شوند و اين در سايه ارتباط كامل و آگاهانه با مبدأ هستى امكان‌پذير است. از اين‌رو در بحثى ديگر، امكان عقلى اين ارتباط آگاهانه كامل را با آفريدگار اثبات مى كنند.

آن گاه در نتيجه‌گيرى از بحث، كمال حقيقى انسان را قرب به خدا مى دانند و راه رسيدن به اين كمال را با استفاده از بيانات دل نشين آيات و روايات، معرفى مى كنند. اين راه منحصر در عبادت و بندگى خداوند است. از اين رو، حقيقت عبادت و نقش علم را در تحصيل آن، و در نتيجه تكامل حقيقى انسان، و همچنين بحث از نقش اراده را ـ كه در اين جهت مكمل علم است و علم بدون آن كفايت نمى كند ـ گوش زد كرده، در اين باره توضيحات كافى و نابى ارائه مى دهند.

سپس نتيجه نهايى بحث را بيان مى كنند و در خاتمه، راهكارهاى عملى براى رسيدن به كمال حقيقى را در قالب يك برنامه مطرح مى سازند. اين برنامه از مواد مثبت و منفى ـ در جهت تقويت خواست كمال جويى و خداپرستى انسان ـ تشكيل يافته است. مهم ترين مواد مثبت اين برنامه عبارت‌اند از: 1. انجام به موقع عبادت، و بهويژه نمازهاى واجب، همراه با حضور قلب و اخلاص كامل؛ 2. اختصاص مقدارى از وقت روزانه به امر تفكر در باب صفات و آيات الهى، و نيز تفكر درباره تشخيص راه صحيح، و طولانى بودن مسير، و كم بودن فرصت و نيرو، و كثرت موانع، و بى ارزشى اهداف دنيوى و...؛ 3. برنامه روزانه براى قرائت قرآن همراه با تأمل و نيز مطالعه دقيق روايات و مواعظ، كلمات حكمت آميز، احكام فقهى و دستورات اخلاقى و... .

مهم ترين مواد منفى اين برنامه عبارت‌اند از: 1. پرهيز از زياده روى در التذاذات مادى؛ 2. كنترل قواى حسى و خيالى، بهويژه چشم و گوش؛ 3. حفظ انديشه از لغزشگاه هاى فكرى.

معرفة الذات لبناءها الجديد: (ترجمه عربي کتاب مزبور، غير از اي عنوان، با عناويني هم‌چون « معرفه الذات لبنائها من جديد» و « العوده الي الذات و صياغتها من جديد » نيز توسط انتشارات اميرکبير تهران و دارالروضه بيروت چاپ شده است.) عنوان عربى اين كتاب است كه به قلم آيت‌الله محمدعلى تسخيرى ترجمه شده، و مؤسسه در راه حق آن را در 5000 نسخه به چاپ رسانده است. همچنين ترجمه انگليسى اين اثر با عنوان Self-Recognition for Self-Improvementبه قلم خانم مژگان جلالى صورت گرفته و سازمان تبليغات اسلامى در سال 1992 م /1413 ق آن را چاپ كرده است.

هم‌چنين ترجمة ترکي آذربايجاني اين کتاب نيز به کوشش انتشارات طهارت در سال 2005 ميلادي در 64 صفحه و با شمارگان 3000 نسخه و نيز ترجمة بوسنيايي آن در سال 2004 ميلادي در 117 صفحه به زيور طبع آراسته شده است. هم‌چنين مقرر گرديده است که اين کتاب توسط آقاي دکتر عباس بستاني به زبان فرانسوي ترجمه شود.

گفتني است اين کتاب همراه با کتاب «به‌سوي خودسازي» در يک مجلد و  در مجموعه آثار حضرت استاد با عنوان «مشکات» انتشار يافته و تا کنون 4بار چاپ و منتشر شده است.